Hoe het kan dat er files zijn, terwijl niemand dat wil, is te zien in een leuk filmpje op YouTube (zoek op: Shockwave traffic jam recreated for first time). We zien een 20-tal auto’s opgesteld in een cirkel. De chauffeurs krijgen opdracht om achter elkaar aan te rijden in de cirkel met een constante snelheid van 30 km per uur. In het begin gaat het nog goed en sukkelen de auto’s keurig achter elkaar in het rond. Maar dan opeens zien we onrust in de cirkel. Een auto komt te dicht op zijn voorganger en neemt wat gas terug of remt misschien zelfs lichtjes. Dat leidt weer tot een reactie van de auto die achter hem zit, die neemt ook snelheid terug. Iedere auto lijkt iets harder te remmen dan zijn voorganger. En zo ontstaat opeens een rij remmende auto’s. Het begin van een file!
Een tweede voorbeeld biedt een simulatie van verhuisbewegingen. Stel een stad met een gedifferentieerde bewonerspopulatie. De bewoners hebben allen hetzelfde, genuanceerde standpunt over wie zij als buren willen hebben. Allen willen graag dat minimaal de helft van hun buren tot de groep behoort waartoe zij zelf behoren. Als dat zo is, dan blijven zij wonen waar ze wonen. Maar zodra zij waarnemen dat het merendeel van hun buren tot een andere groep behoort, dan verhuizen zij. Iedereen is dus tevreden met een tot op zekere hoogte gemengde populatie. Hoe verloopt de simulatie? De simulatie start met een situatie waarin bijna iedereen tevreden is. Slechts een paar bewoners voelt zich een vreemde eend in de bijt en besluit te verhuizen. Maar omdat zij verhuizen, zullen enkelen van hun voormalige buren op hun beurt vaststellen dat zij nu wensen te verhuizen wat weer tot gevolg heeft dat weer anderen zich niet meer thuis voelen enzovoort. Een heel grillig verhuispatroon ontstaat en uiteindelijk ontstaan er 100% homogene wijken. Gek genoeg, een situatie waar niemand op uit was! Voor beide voorbeelden geldt dat de deelnemers het eens waren met elkaar, dat wil zeggen geen files en licht gemengde woonwijken. En voor beide voorbeelden geldt dat we niet in staat blijken het met elkaar zo te regelen dat onze collectieve voorkeur realiteit wordt. Wat een onmacht!
Dit fenomeen heet emergentie: een systeem produceert een uitkomst die niet valt terug te voeren op de voorkeuren en beslissingen van de actoren die deel uitmaken van dit systeem. Anders gezegd: het systeem krijgt op macroniveau eigenschappen (file, 100% segregatie) die geen eenduidig verband hebben met de kenmerken op microniveau (actoren wensen geen file en ook niet per se een 100% segregatie). Wat kunnen en moeten we hiermee? Onze traditionele management- en governancepraktijken zijn nauwelijks geschikt om hiermee om te gaan. Het is ondoenlijk om SMART-targets te stellen als we bezig zijn met dit soort systemen. Immers, dit soort systemen is ongevoelig voor fine-tuning. Het beste dat we kunnen doen, is meebuigen met de ontwikkeling van deze systemen. We zouden permanent bedacht moeten zijn op onverwachte ontwikkelingen, die zowel positief als negatief kunnen uitpakken en daar moeten we dan snel en pragmatisch, soms zelfs enigszins opportunistisch, op reageren. Dat is niet altijd gemakkelijk, maar kan wel veel opleveren, met soms maar een beperkte inspanning.
Don’ts:
- SMART doelstellingen najagen
- Scherp prioriteren en focussen
Do’s:
- Ruimte laten in doelen
- Permanent scannen van ontwikkelingen en aan de hand daarvan reflecteren op eigen doelen en verlangens
- Scenario-analyses, gevoeligheidsanalyses en what if redeneringen in plaats van extrapolaties en wensenlijstjes
Over Ernst ten Heuvelhof
Ernst ten Heuvelhof is hoogleraar bestuurskunde aan de faculteit Techniek, Bestuur en Management van de Technische Universiteit Delft en aan de faculteit der Sociale Wetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam.
