Gedragspatronen van personen en organisaties

Volgens psychologen koersen mensen in meer dan 95 procent van de gevallen op de automatische piloot. Dat gebeurt uiteraard ook in organisaties: alles wat daar gezegd en gedaan wordt, verloopt veelal volgens vaste en vanzelfsprekende routines. In hun ijver om hun bedrijven te dynamiseren en te vitaliseren, willen managers dit laatste nogal eens over het hoofd zien. Onder het mom van 'prestatiegerichter', 'marktgerichter' of 'innovatiever', prediken zij radicale gedragsverandering. 'Het is ons doel om de komende maanden alle medewerkers door de culturele wasstraat te halen', zo vertelde een manager mij ooit zonder blikken of blozen. Gedragsverandering was voor hem blijkbaar net zoiets als het updaten of wisselen van software. Een kwestie van een nieuw programma erin en vervolgens anders aan de slag gaan.

De Belgische psycholoog, filosoof, antropoloog en 'master NLP trainer' Rudy Vandamme wijdt een heel boek aan de hardnekkigheid van patronen en aan de mogelijkheden om ze desondanks in beweging te brengen: 'Gedragspatronen en personen en organisaties'. In het licht van het voorgaande is dat natuurlijk alleen maar toe te juichen. Het doen en laten van mensen wordt bepaald door ingesleten en vrij hardnekkige gewoonten. Gedragspatronen behoren nu eenmaal tot het ABC van het (organisatorisch) leven. Voordat je hoog van de toren begint te roepen dat je bestaande routines wilt doorbreken, doe je er goed aan om eerst te weten wat voor vlees je in de kuip hebt. Vandamme begint zijn boek met een uitgebreide verhandeling over de aard en het belang van gedragspatronen. Gedragspatronen zijn gedragingen die een persoon of organisatie kenmerken omdat ze veelvuldig herhaald worden en een duidelijk herkenbaar profiel vertonen. Patronen zijn in zekere zin een neutraal gegeven: of we nu blank, zwart, religieus of niet zijn, wij 'doen' allemaal bepaalde patronen. Patronen zijn belangrijk omdat zij de mens betekenis, houvast en zekerheid bieden. Gedragspatronen zijn in zekere zin de dragers van betekenissen. Indien we ze van die innerlijk beleefde betekenissen ontkoppelen, ontstaat het merkwaardige fenomeen dat mensen weliswaar het uiterlijke gedrag vertonen maar de betekenis ervan niet begrijpen. Meestal vinden wij dat grappig, zoals bij kinderen die het gedrag van hun ouders imiteren. De houvast biedende functie van gedragspatronen wordt pas echt duidelijk, wanneer zij om wat voor reden dan ook plotseling wegvallen. Het gevolg is ontreddering onder de getroffenen: zij raken in crisis, de gangbare waarneming valt weg en men wordt geconfronteerd met een nieuwe en andere realiteit. Gelukkig gebeurt dit laatste niet zo vaak: patronen zijn doorgaans bijzonder standvastig, zo niet hardnekkig. Om patronen te veranderen - Vandamme spreekt consequent van 'in beweging brengen' - doet men er daarom goed aan ze eerst in kaart te brengen. Als kentheoretische uitgangspunten hanteert Vandamme de volgende principes: probeer de patronen eerst te beschrijven in plaats van te verklaren (probeer de ordening van patronen te zien, net zoals in een film waar je op een bepaald moment de plot doorziet), probeer daarbij zo objectief mogelijk te observeren, kruip in de huid van de ander zodat je hem of haar van binnenuit kunt begrijpen, abstraheer vervolgens en tracht de verbindingen tussen elementen te leggen. Dit alles moet in iedere situatie opnieuw met een grote mate van authenticiteit gebeuren: 'patronologie' is eerder ambachtelijk werk dan seriematige productie. Degene die meent dat dit alles rijkelijk abstract is, kan ik geruststellen: in een heel hoofdstuk geeft de auteur stap voor stap aan wat de 'patroonherkenner in spé' concreet moet doen. De benadering houdt overigens niet op bij het in kaart brengen van gedragspatronen. Daarnaast kan men uiteraard ook nog besluiten om bepaalde patronen in te zetten om de beoogde resultaten te behalen. Ook het in beweging krijgen van bestaande patronen is een kwestie van het inzetten van de juiste methoden ('patronen'). Hoewel het over een belangrijk en vaak onvoldoende begrepen onderwerp gaat en hoewel er zeker interessante gezichtspunten in te vinden zijn, stelt het boek 'Gedragspatronen van personen en organisaties' al met al teleur. In zijn ijver om de 'patronologie' op de kaart te zetten, verdwaalt de auteur (en met hem de lezer!) uiteindelijk in zijn eigen gedachtepatronen. In een bijna manisch aandoende schrijfstijl struikelt het boek van de ene subparagraaf naar de andere, daarbij voortdurend zijwegen inslaand waarvan niemand kan bevroeden wat het belang ervan is of kan zijn. Naarmate het boek vordert, wordt het aantal aandachtspunten, inzetjes, oefeningen en kwinkslagen zo groot dat men het spoor volledig bijster raakt. Blijkbaar is Vandamme zich hiervan bewust, getuige zijn vermelding dat de uitgever hem heeft aangespoord om in kortere zinnen te schrijven en de rode draad vast te houden. Gezien het uiteindelijke resultaat is deze aansporing kennelijk aan dovemansoren gericht geweest. Dat is jammer, want het onderwerp had beter verdiend.