Zuijderhoudt doet in zijn boek verslag van zijn vijfentwintig jaar durende zoekproces naar de oplossing van complexe problemen. In dat opzicht is 'Op zoek naar synergie' een handreiking naar de lezer om de voorsprong die Zuijderhoudt in de afgelopen jaren heeft opgebouwd te overbruggen. Naar eigen zeggen kreeg hij de laatste jaren in toenemende mate het gevoel steeds verder voor de troepen uit te lopen zonder dat die troepen de kans kregen hem in te halen. Die kans wordt nu geboden. De lezer moet wel behoorlijk wat moeite doen om Zuijderhoudt in te halen, maar die moeite wordt rijkelijk beloond. De eerste etappe in de achtervolging vormen de vijf hoofdstukken waarin de verschillende 'natuurwetenschappelijke' theorieën worden behandeld. Achtereenvolgens zijn dat de catastrofetheorie, de chaostheorie, zelfordening, autopoiesis en ten slotte de complexiteitstheorie. Aan de hand van elk van deze stromingen ontleent Zuijderhoudt inzichten voor het oplossen van complexe problemen in organisaties. Al voor deze eerste etappe heeft hij de achtervolgers die van mening zijn dat natuurwetenschappelijke noties geen geldingskracht hebben in het sociale domein van organiseren en veranderen, afgeschud. Ondanks het feit dat Zuijderhoudt alle wiskunde eruit gehaald heeft, is dit zware kost. Maar gaandeweg word je je bewust van een andere manier van kijken. Zo wordt bij de catastrofetheorie het onderscheid tussen 'geleidelijk en voorspelbaar verlopende ontwikkelingen' en 'onvoorspelbaar en discontinu verlopende ontwikkelingen' geïntroduceerd. En uit het hoofdstuk over de chaostheorie blijkt dat 'voorspelbaar realiseren van oplossingen' (het maakproces) en 'onvoorspelbaar zoeken en vinden van nieuwe oplossingen' (het zoekproces) naast elkaar voorkomen in organisaties. Water dat aan de kook gebracht wordt, blijft heel lang stabiel door een proces van zelfordening. De analogie met pogingen om organisaties te veranderen, is duidelijk. Ook daar vindt aanvankelijk een enorme demping plaats waardoor er (ogenschijnlijk) niets verandert. En zo voegt Zuijderhoudt in elk hoofdstuk stukjes toe aan een voor de lezer onbekende puzzel. Halverwege het hoofdstuk over zelfordening schakelt Zuijderhoudt over van natuurverschijnselen naar processen in organisaties. We bevinden ons dan meteen in de tweede etappe. Hij onderscheidt beheerste, chaotische en verstarde processen. De meeste managers gaan uit van de organisatie als beheerst proces, en dat is natuurlijk een illusie. Chaos als proces duidt op vernieuwing. Tijdens een chaotisch proces zijn de betrokkenen bezig met zoeken naar een nieuwe werkwijze, maar dan wel beter dan de vorige. Dat is het zoeken naar synergie uit de titel. Zuijderhoudt geeft een prachtig voorbeeld waarbij de afwezigheid van het hoofd van een boekhoudafdeling (die de automatisering van het proces tegenhield) door de goed opgeleide medewerkers wordt aangegrepen om hun werkwijze aan te passen en daarbij maximaal gebruik te maken van de computer. Zelfordening doet in dit geval zijn werk en Zuijderhoudt adviseert managers om zich in dergelijke situaties afzijdig te houden. In de derde etappe volgen we het optreden van Zuijderhoudt als organisatieadviseur tijdens twee concrete en langdurige adviesopdrachten. In beide cases leidde chaos niet tot vernieuwing maar tot verstarring. Zuijderhoudt laat zien dat er een 'doorbreker' nodig is om uit die verstarring te komen. Zowel in het succesvolle verandertraject bij UNETO als bij het 'mislukte' verandertraject bij een apparatenbouwer, vervult de auteur de rol van doorbreker. Hij intervenieert daarbij op harde wijze om de zaak in beweging te krijgen. Zuijderhoudt illustreert deze harde wijze met een 'verbatim' opgetekend door hem gevoerd gesprek. Hier introduceert hij een belangwekkend nieuw inzicht dat is ontstaan door in zijn eigen advieswerk te experimenteren met de inzichten die hij ontleende aan de complexiteitstheorie. Zuijderhoudt's adviesstijl kenmerkte zich altijd al als confronterend, maar dat leidde niet tot een doorbraak. De complexiteitstheorie stelt hem in staat zijn ervaring te systematiseren en zodoende expliciet te maken en te onderbouwen met een redenering. Op basis daarvan komt hij tot het concept van de 'doorbreker'. Een 'doorbreker' realiseert drie zaken tegelijkertijd: - er wordt een spanning met de bestaande werkwijze gecreëerd; - er wordt iets onacceptabels voorgesteld; - er wordt een suggestie voor iets nieuws gedaan. Als de organisatieadviseur er eenmaal in is geslaagd om in interactie met de klant een doorbraak tot stand te brengen, moet de adviseur vervolgens vertrouwen op zelfordening en dus niet gaan helpen of congruent gaan adviseren. Congruent adviseren acht Zuijderhoudt wel geschikt voor een voorspelbare ontwikkeling, maar niet om verstarring te doorbreken. In de laatste etappe moet je behoorlijk demarreren om Zuijderhoudt te volgen naar de finish. Hij systematiseert zijn verworven inzichten, maar is zich er terdege bewust van dat nieuwe inzichten nog niet leiden tot anders handelen. Hij geeft daarvan wederom een prachtig voorbeeld. Vijftien projectleiders van grote infrastructurele projecten die college liepen bij Zuijderhoudt waren diep onder de indruk van zijn inzichten, maar in hun afstudeerwerkstukken was daar geen spoor van terug te vinden. Vandaar dat Zuijderhoudt zijn boek 'Op zoek naar synergie' besluit met tien aandachtspunten die de veranderkundige moeten helpen om complexe veranderingen te laten slagen. Daarmee maakt hij zijn gedachtegoed weliswaar hanteerbaar voor zijn doelgroep, maar hij komt tegelijkertijd natuurlijk ook gevaarlijk dicht in de buurt van een soort 'kookboek' voor het oplossen van onoplosbare problemen. Wie de verleiding kan weerstaan om op basis van de inzichten uit dit boek toch weer te gaan sturen en beheersen, heeft met 'Op zoek naar synergie' veranderkundig goud in handen.
Over Gertjan de Groot
Gertjan de Groot werkt als docent publiek management en Thesis begeleider bij de Master Urban Management en als projectleider en onderzoeker naar boundary spanners in actie bij het Centre of Expertise Urban Governance & Social Innovation bij de Hogeschool van Amsterdam.