In zijn nieuwe boek Ik ben de wereld werkt Jan Warndorff de redenen uit waarom nieuw Denken (met een hoofdletter) nodig is, en hoe we dat ‘in twee stappen’ kunnen doen. Klinkt eenvoudig, maar het vraagt echt wel iets. Warndorff werkt dat precies en goed navolgbaar uit.
In 2017 schreef Warndorff Geen idee. Filosofie van het boerenverstand. Daarin werkte hij ook al uit hoe de mens onderdeel uitmaakt van de wereld, het milieu, en niet in de positie is om er uitsluitend van buitenaf naar te kijken. Ook al brengt die objectieve positie ook veel goeds in wetenschap en technologie. Wat me ook in dit boek weer erg aanspreekt, is zijn gebruik van doodgewone woorden in een best ingewikkeld betoog. Zo gaat het over oogkleppen als verschijnsel van de Verlichting, en het Sint-Juttemis-denken, waar het gaat om het onterechte vertrouwen dat alles op een dag vanzelf wel goed komt.
Het nieuwe Denken
Waarom is dat nieuwe Denken nodig? De moderne mens, de westerse, bedoelt hij dan, heeft er de afgelopen 2000 jaar wel een beetje een potje van gemaakt. Eerst was er Eurocentrisme en het superioriteitscomplex, omdat de westerse mens als eerste zijn vermogen tot rationeel denken heeft ontdekt. Europa en het geheel ingenomen Noord-Amerika staan altijd boven aan de kaart. Vervolgens kwam het Christendom als vehikel. ‘Geloven-dat’ een geschetste situatie de waarheid is, terwijl het Joods begon als ‘geloven-in’. Inmiddels is dat beeld van westerse dominantie niet meer vol te houden, en dat is reden 1. Vervolgens reden 2 die met het Christendom mee kwam: de mens als heerser over de aarde, naar Gods evenbeeld. Inmiddels koersen we af op de reële mogelijkheid dat we de aarde aan het vernietigen zijn.
Reden 3: de oogkleppen. Omdat we door rationele analyse en nauwkeurige observatie alles weten of binnenkort zullen weten, is Denken overbodig geworden. Die observatie en analyse hebben een enorme hoeveelheid kennis opgeleverd, maar het Denken over wat dat betekent voor wie we zijn en hoe we leven is nagenoeg stil blijven staan.
De Rede als tegenstander van het Denken. Galilei, Darwin en Freud deden ontdekkingen die bescheidener zouden kunnen stemmen, maar dat gebeurde niet. De Europeaan was er ongevoelig voor, misschien te zeer gehecht aan zijn superioriteit? De laatste 150 jaar zijn we niet veel opgeschoten met de essentiële vragen, sterker: we hebben het succesvol geparkeerd en zijn ons daar niet eens bewust van. Maar: de vraag naar de relatie tussen mens en aarde is onzinnig, we zijn aarde.
Werkelijkheid of ons construct ervan?
Die vraag stellen we ons niet, ons, de moderne mens. De kronkel waarin we gevangen zitten is dat we de basale vragen niet hoeven te beantwoorden, dat weten we nog niet. En tot we het weten komen we er wel met modellen, concepten en constructen. Die we als meer waar beschouwen als de werkelijkheid die we ermee proberen te begrijpen. En dat is nodig, want weldadig. Pas op voor: gewelddadig. Hoe Hartmut Rosa het bedoelt in Onbeschikbaarheid: alles onder controle krijgen, de baas worden, overweldigen.
Waar hoe komen we hier uit ?
Als we alles wat we bedacht en ontwikkeld hebben beschouwen als iets wat we toevoegen aan de werkelijkheid, waarbij die werkelijkheid ongekend blijft, komen we verder. Het oud Griekse denken, dat we bezig zijn de werkelijkheid te begrijpen, snijden we eruit. Erkennen dat we bezig zijn met de kaart, maar het landschap niet kunnen kennen, want dat is te omvangrijk en complex. Van leren kennen naar leren erkennen.
Maar wat betekent het dan om mens te zijn? Van homo sapiens naar homo amore. Van objectivisme, van ‘het’ ( = objectivisme) naar ‘Dit’ (= subjectivisme). Maar wat is dan Dit? Het enige universele dat Warndorff ook al benoemde in Geen Idee. Dit is wat hier gebeurt. De actuele ervaring, compleet en onbevattelijk. En daarmee is er geen reden meer om op iets te wachten, ‘Sint Juttemis is verdampt’. Dit bestaat niet, dit gebeurt. En is in die zin zelf ongrijpbaar.
Hij eindigt dit handzame boek met een paar praktische toepassingen van dit Denken. Opnieuw leren denken, dat is de kunst.
Ik ben de wereld is een goed leesbaar boek met suggesties die van belang zijn voor de tijd waarin we leven. Een boek dat goed ontvangen zal worden door mensen die zich meer of minder zorgen maken over hoe het gaat met de wereld en wat onze rol als mens daarbij is. Ik zou hopen en wensen dat dit boek juist de mensen bereikt die zich daar geen zorgen over maken, maar ik vrees dat dat niet gebeurt.
De lezer blijft met essentiële vragen achter. En dat is maar goed ook, er is werk aan de winkel.
Over Charles Engelen
Drs. Charles Engelen CMC faciliteert veranderprocessen op individu-, team- en organisatieniveau rond vraagstukken op het gebied van structuur, besturing en cultuur van professioneel werk, samenwerking in (management-)teams, conflicten en vertrouwenscrises, leren en ontwikkelen, persoonlijke professionele groei.
