Zodra ik begon te lezen, kreeg ik in de gaten waarom De race om het coronavaccin u zo interesseerde. Het draait om urgentie, ambitie, zin, een positieve instelling. Wanneer besefte u: hier moet ik een boek over schrijven?
Eigenlijk was ik een boek aan het schrijven over teams, toen ik tijdens mijn research op dit verhaal stuitte. Ik had meteen het idee dat het een boek op zich zou kunnen worden. Ik kreeg een soort flashback. Als veertienjarige heb ik de maanlanding live op televisie gezien. Mateloos fascinerend, vond ik. Dat zag ik terug in de ontwikkeling van het coronavaccin, dat ook een soort ‘moonshot’ is geweest: een gezamenlijk doel voor de hele wereld, met de ontwikkelaars in het laboratorium als redders van de mensheid.
U benadrukt het belang van de versnelling. Vaccins maken en laten goedkeuren duurde voorheen jaren, nu zijn er binnen een jaar verschillende vaccins beschikbaar. Hoe hebben ze dat geflikt?
De vaccins zijn niet uit de lucht komen vallen. Er was veel voorwerk gedaan, ze hadden als het ware een soort platform waarmee ze aan de slag konden gaan. Maar ze hebben de ontwikkeling met factor 18 versneld. En dat is echt geen magie geweest. Ze hebben geprofiteerd van een complex aan factoren: de ontwikkeling kreeg alle prioriteit, de vaccinmakers lieten alle andere projecten uit hun handen vallen. Er was een overvloed aan geld beschikbaar. De vaccinmakers beseften dat zij het verschil moesten maken, dus zaten ze vol energie. En ze hadden de ambitie om het zo spoedig mogelijk voor elkaar te krijgen. Daarnaast werkten ze in goede structuren: veel autonomie, korte lijnen, de nadruk op teamwork, ruimte voor innovatie. BioNTech en Moderna zijn startups, agile-achtige organisaties die snelheid kunnen maken. Juist deze startups zijn cruciaal geweest voor de ontwikkeling van het vaccin. Big Pharma kwam later pas in beeld om de vaccins te produceren en te distribueren. Dat hebben ze erg voortvarend gedaan. Het op de markt brengen van een werkzame vaccins was een marathon op sprintsnelheid, met daar ook nog eens een estafetteloop bij.
Toch zijn er meer wegen die naar Rome leiden. BioNTech en Moderna zijn haast tegengestelde bedrijven. De eerste bescheiden en wetenschappelijk gemotiveerd, de tweede Amerikaans luidruchtig. In China en Rusland heeft de staat een bepalende rol gespeeld. Wat kunnen we daaruit concluderen?
Het knuffelkoppel van BioNTech uit Mainz heeft het helemaal zelf gedaan, zonder één cent van de staat. En Moderna heeft miljarden steun van de Amerikaanse overheid gehad. Je zou kunnen zeggen dat het succes van Moderna min of meer gekocht is. China claimt de race te hebben gewonnen. Maar van dat land weten we dat het op grote schaal gesjoemeld heeft met de trials: ze hebben de slalom gewonnen na de poortjes te hebben weggehaald. En Rusland heeft het gewoon goed gedaan. De wetenschap in Rusland is van een hoog niveau.
Mariana Mazzucato zegt: we hebben de vaccins niet te danken aan Big Pharma, maar aan de wetenschappers en universiteiten die zijn betaald met publiek geld. Eens?
Mazzucato probeert een lans te breken voor het belang van de overheid, met name in Europa. Maar ik ben er niet van overtuigd dat de overheid in Europa zo’n positieve rol heeft gespeeld. Vaccinatieprogramma’s kwamen laat op gang, de gecentraliseerde inkoop was niet slagvaardig. Als je goed analyseert, zie je dat Small Pharma de vaccins heeft ontwikkeld en dat Big Pharma een grote rol heeft gespeeld in het uitrollen ervan. Toen het vaccin nog niet eens klaar was, is Pfizer al met vijfduizend geprepareerde koffers op stap gegaan en reisden vertegenwoordigers de hele wereld over. Dat is pas proactief handelen. Ik ben meer onder de indruk van de Amerikaanse overheid, waar een aantal ambtenaren – aanvankelijk zonder dat Trump er iets vanaf wist - met Manhattan Project 2 is gestart, een geheime missie die later is omgedoopt in Operation Warp Speed. Die missie is bijzonder strak georganiseerd en kwam echt van onderop.
Eigenlijk is het een schande dat het zover heeft kunnen komen, schrijft u. U beschrijft een lange lijst blunders. Hoe heeft het zo fout kunnen gaan?
De manier waarop wij ons hebben laten overvallen, doet mij denken aan de verdediging van Nederland in de Tweede Wereldoorlog, toen we op de fiets naar het front reden, en aan de Waternoodramp, toen alle seinen in Zeeland ook al lang op rood stonden. Wat het is? Hoogmoed, gemoedsrust, een laag ambitieniveau. We hebben drie keer de kans gehad om het goed aan te pakken. Ten eerste op 15 maart 2020. We hadden alles potdicht kunnen gooien, zoals in Nieuw-Zeeland. Ten tweede door testen, testen, testen. Dat ging ook fout. ‘Het staat niet in het draaiboek’, was de verklaring. En ten derde: door heel snel te gaan vaccineren. Daar waren we ook nog niet klaar voor, omdat minister De Jonge op het verkeerde paard had gegokt. Ik heb me in het hoofdstuk dat hierover gaat echt moeten inspannen om niet te negatief te worden.
Wat kunnen we nou leren van hoe er in Nederland is gereageerd?
Er zijn in ieder geval drie dingen fout gegaan. Eén: het urgentiegevoel was er niet, of er was een vals gevoel van urgentie, zoals John Kotter dat noemt. Minister De Jonge liet zich afleiden door een app in plaats van dat hij werkelijk een goede crisisorganisatie opzette, zoals bijvoorbeeld in Israël is gebeurd. Twee: er is steeds sprake geweest van een totaal gebrek aan ambitie. ‘Voor de zomer’ zou iedereen ingeënt zijn. Wanneer is dat, ‘voor de zomer’? Het is geen concreet doel, de tijdlijn is steeds verschoven, wat wantrouwen in de hand heeft gewerkt. En drie: er is niet goed samengewerkt. Clubs als de GGD zijn de laatste jaren uitgekleed, er is sprake geweest van overregulering waardoor niemand de regie had en een deel van de zeggenschap is overgeheveld naar Europa. Het gevolg: een gebrek aan slagkracht. En dan heb ik het nog niet eens over de halsstarrigheid bij veel betrokkenen gehad.
Komt dit ooit nog goed?
Ik heb met wel eens afgevraagd hoe dit toch allemaal mogelijk is geweest, met alle cursussen die zijn gegeven en alle adviseurs die bij de overheid worden ingehuurd. Maar ik ben een positivo, dus ik ben geneigd om te zeggen van wel. Mensen leren hiervan. En we hebben een geweldig voorbeeld aan de vaccinmakers. Wat we van hun kunnen leren, is dat het uiteindelijk om drie dingen gaat: urgentie, ambitie en samenspel. Als die drie zaken kloppen, kunnen er mooie dingen gebeuren.
Over Hans van der Klis
Hans van der Klis is freelance journalist. Hij schrijft regelmatig artikelen voor Managementboek.
