Uit diverse interviews op TV en in de krant met deze mensen komt een boeiende overtuigingsstructuur naar voren: ik doe het voor het algemeen belang, de stad, de provincie, de corporatie, niet voor mezelf (dat geldt voor een aantal tenminste). Of: ik ben uitverkoren en dus moet en kan ik mijn gang gaan, de wet is er voor anderen, niet voor mij, het doel is heilig, men zal zich mij herinneren aan mijn daden, ik word op handen gedragen, nu ik zo geweldig ben, laat ik ook het bijbehorende gedrag zien met dure auto’s, etentjes, maatpakken. Enzovoort. Met deze set van overtuigingen worden mensen blind voor de signalen uit hun omgeving, als die er al zijn.
Hoe kan het dat deze mensen niet gestopt worden? De Zonnekoning duldt geen tegenspraak. Als je het met inhoudelijk niet eens bent, wordt dat door de koning niet als kritiek op de inhoud verstaan, maar opgetild naar zijn identiteit. Je bestrijdt zijn positie als koning en daar wordt je voor afgestraft. Zo wordt de Zonnekoning uiteindelijk alleen nog maar met jaknikkers omringd. Die verplicht hij (inderdaad, bijna altijd een hij) aan zichzelf met hele en halve gunsten, met vriendendiensten. De sfeer van wij vrienden zorgen voor elkaar, zorgt ervoor dat de grenzen tussen het zakelijke en het persoonlijke verdwijnen.
Het proces van de val van de onderkoning van Roermond heb ik op afstand kunnen volgen. Ambtenaren, die kritisch ten opzichte van hem stonden werden, naar verluid, monddood gemaakt en genadeloos geëlimineerd. Burgers met kritiek werden geïntimideerd.‘In het begin deed hij het voor de stad. Uiteindelijk wàs hij de stad’, zo stelt Bas Heijne in het NRC. Direct na zijn val stapte de voltallige VVD fractie uit de coalitie uit solidariteit met de in opspraak geraakte wethouder. Een duidelijk signaal dat het zakelijke en persoonlijke niet meer te scheiden waren.
De Zonnekoningen, de helden, worden door hun omgeving op een voetstuk geplaatst. Zo vinden veel mensen diegenen die de rand opzoeken, die een beetje fout zijn, juist extra bewonderenswaardig als een soort moderne Robin Hood. Wij hebben kennelijk onze helden nodig. De held die doet waar ik van droom, die dingen doet die ik zelf niet durf te doen.
Zodra de held van zijn voetstuk valt ontstaat er een ander mechanisme. De Amerikaanse sociaal psycholoog Melvin Lerner, noemt dat de ‘just world bias’. De gevallen held heeft het er zelf naar gemaakt en verdient geen medelijden. Leedvermaak en opluchting dat de wereld toch rechtvaardig is, krijgen de overhand bij velen die de held eerder vereerden. Ook de reactie van de gevallen held is symptomatisch: ik ben kapot gemaakt, de pers heeft me veroordeeld, ik deed het voor de zaak, mijn vijanden misgunnen me mijn succes. De held als slachtoffer, het is even wennen. Het past in het beeld van de Zonnekoning: natuurlijk heeft hij zelf niets fout gedaan, het komt altijd door anderen.
Een belangrijke vraag is natuurlijk hoe je zelf kunt voorkomen dat je op het voetstuk klimt en het applaus van je volgelingen als de normaalste zaak van de wereld in ontvangst neemt, want dat is het begin van het einde. Het belangrijkste is om je eigen kritiek serieus te organiseren. Ga er van uit dat de kwaliteit beter wordt als je mensen om je heen hebt die je stevig van repliek bieden, die de vinger op de zere plek durven te leggen, die je wijzen op patronen in je denken, op je blinde vlekken. Verwelkom kritiek juist, dat is niet makkelijker, maar wel veiliger.
Rest de omgeving. Wat te doen ‘met’ een Zonnekoning? Ik schrijf bewust niet ‘tegen’, want juist daar zit de crux. Maak consequent duidelijk dat het niet om hem als persoon gaat, maar om de inhoud. Investeer in de relatie, focus op zijn positieve intentie, werk aan onderling vertrouwen. Blijf bij jezelf, ken je grenzen. Reik alternatieve manieren aan om op meer ‘ecologische’ wijze dezelfde doelen te bereiken. Ik heb een directeur gecoacht die met een Zonnekoning heeft gewerkt. Hij heeft het drie jaar volgehouden zoals ik hierboven beschrijf en zijn organisatie beschermd tegen de grillen van de koning. Langzamerhand sloop het er in en hij wist het: het werd persoonlijk, een strijd, het werd ‘tegen’ elkaar. Dat werd zijn einde. Later, na de uiteindelijke val van ‘zijn’ koning mailde hij mij: ‘Enig leedvermaak is mij niet vreemd.’ Als je er alleen voor staat, dan kun je het moeilijk krijgen. Dus zorg dat je met meerderen bent die er hetzelfde mee om willen gaan, zorg dat je kritische massa krijgt, draag het samen.
De moraal van dit verhaal? De val komt altijd! Je moet er soms even op wachten, maar hij komt. Soms zelfs postuum maar hij komt.
