Het boek Vrijheid van Annelien de Dijn is een boek waar je even moet voor gaan zitten, want er komt veel voorbij. Hoogleraar Moderne Geschiedenis De Dijn neemt je mee in haar westerse kijk op het concept vrijheid. Die begint bij de oude Grieken en eindigt net voorbij de periode van de 2e Wereldoorlog.
Ik heb het boek met buitengewone belangstelling gelezen vanwege de aantrekkingskracht van het onderwerp. De vraag 'Wat is vrijheid?', laat zich niet gemakkelijk beantwoorden. Dit boek maakt duidelijk dat mensen er in de loop der eeuwen verschillend over dachten en dat definities van vrijheid altijd contra-reacties opriepen. Er is nooit een tijd geweest waarin iedereen dezelfde opvattingen had over vrijheid.
De Dijn begint haar boek met het vrijheidsbegrip van de oude Grieken. We lezen dat vrijheid voor de Grieken van het allergrootste belang was. Het was het tegenovergestelde van slavernij. De Grieken kwamen ook als eerste met het begrip Politieke Vrijheid.
Op het vrijheidsbegrip van de Grieken kwam door de eeuwen veel kritiek. De oligarchen zagen democratie bijvoorbeeld als tirannie van de armen. We komen in het boek daarnaast Plato tegen, die een belangrijk stempel zou drukken op het denken over vrijheid. Zijn opvatting was hij het problematisch vond dat de individuele onafhankelijkheid sterk gestimuleerd werd. Democratie zou uitmonden in anarchie, aldus Plato. Volgens Plato kon je er niet op vertrouwen dat gewone mensen verstandig zouden omgaan met hun vrijheid. Ziehier de tweespalt die door de loop der eeuwen telkenmale terug zou komen.
Een belangrijk inzicht ontstaat vele eeuwen later. Ongelijkheid kan de vrijheid in gevaar brengen. Amerikanen waren zich hier heel erg bewust van, hoewel hen verweten werd dat ze inconsequent gedrag vertoonden omdat ze wel ongelijkheid nastreefden als het gaat over kleurlingen. De Dijn concludeert verder dat de uitbraak van vele opstanden (Atlantische revoluties) aanzetten tot krachtig verzet tegen de democratie.
De Duitse hoogleraar Eberhardt maakte onderscheid tussen burgerlijke vrijheid en politieke vrijheid. Een volk had politieke vrijheid als het deelnam aan de regering. Dat kon dus alleen in republieken en vooral in democratische republieken. We spreken van burgerlijke vrijheid wanneer mensen konden doen wat ze wilden binnen wettelijke kaders. Een belangrijk onderscheid.
In de moderne tijd zien we tot slot een verschuiving ontstaan van participatie in politieke macht of collectieve vrijheid naar individuele vrijheid.
Wat opvalt is dat mensen soms een enorme ommekeer maakten in hun denken -mede door invloed van allerlei stukken of pamfletten die werden verspreid. Zoals de filosoof Bentham, die zich later bekeerde tot de democratie na eerst een fel tegenstander geweest te zijn.
Vrijheid kent dus vele opvattingen: moderne en behoudende. Wat vrijheid is, zal niet zo gemakkelijk te beantwoorden zijn. Wie met die bril naar het Amerikaanse Vrijheidsbeeld kijkt zal er misschien meer in zien dan ‘een open houding tegenover migranten’.
Vrijheid is een goed geschreven en zeer diepgaand boek. Een knap stuk werk van de auteur om zo de lijn vast te houden.
Over Peter de Roode
Drs. Peter de Roode is zelfstandig adviseur en trainer. Hij ondersteunt organisaties bij het invoeren van grootschalige veranderingen waarbij gedragsverandering centraal staat.
