Zweistra start zijn boek met een verhaal over een lezing van complotdenkers die hij bijwoonde. Het valt hem op dat deze mensen in een parallel universum leven. De werelden van de complotdenker en niet-complotdenker raken elkaar niet of nauwelijks. Zweistra legt uit dat de complotdenker naar binnen gericht is en de online wereld zijn natuurlijke habitat is. Met welk perspectief moeten we naar deze mensen kijken? vraagt hij zich af.
Radicalisering
Door Corona is er veel veranderd en Zweistra merkt op dat we inmiddels allemaal wel iemand kennen die geradicaliseerd is. Onderzoek wijst uit dat veel FvD en PVV-stemmers complotdenkers zijn. Zweistra stelt dat de complotdenkers de Nederlandse een variant zijn van de bevolkingsgroepen die bekend zijn komen te staan als de deplorables.En daarmee een exponent van een bepaalde tweespalt in onze maatschappij.
Eigen mythes
Waarom zijn mensen complotdenker? Het complotdenken geeft hen houvast in een wereld waarin zij zich niet langer thuis voelen. Zij voelen zich genoodzaakt een nieuwe wereld te scheppen. De hedendaagse complotdenker heeft geen theorie, gelooft in niets, maar zet zich af tegen de gevestigde orde. Hierin verschilt hij met de klassieke complotdenker, die er nog een theorie op nahield en zocht naar herstel. Een ander belangrijk kenmerk van de hedendaagse complotdenker is dat hij zijn eigen mythe sticht. Zweistra haalt hierover het werk van Camus en diens boek ‘De mythe van Sisyphus’ aan. De complotdenker komt in opstand tegen de absurditeit van het bestaan omdat de wereld absurd is gemaakt. Zweistra zet zich op dit punt duidelijk af tegen bijvoorbeeld filosofe Susan Neiman en Arjan Lubach, die in een bekend filmpje stellen dat complotdenken geen reële basis heeft.
De basis
Die basis is er volgens hem wel. De overheid speelt daarin een belangrijke rol. Wanneer een overheid zelf ook complottheorieën verspreidt, zoals ten tijde van 9/11, wat mogen we dan van haar burgers verwachten? Is het dan raar dat die zelf ook dit soort theorieën verspreiden? Wanneer burgers de overheid niet of steeds minder vertrouwen is dat een voedingsbodem voor complotten. De overheid is niet alleen een deel van de oplossing - zoals Zweistra op het eind van zijn boek zal betogen - maar ook een deel van het probleem. Op dit laatste punt mag dus niet worden weggekeken en is het dus te makkelijk en zelfs ongepast om complotdenkers af te doen als ‘wappies’.
Caligula
Camus heeft de auteur nog van een ander inzicht voorzien, namelijk dat de complotdenker de werkelijkheid negeert. Camus beschreef in zijn toneelstuk ‘Caligula’ hoe deze Romeinse keizer volledig buiten de orde van de werkelijkheid leefde en een land volledig de afgrond in trok. Zweistra introduceert de term ‘de caligulist’. Daaronder verstaat hij een persoon zonder idealen maar met de wil tot zelfhandhaving en het geweld dat erbij past. De caligulisten zijn een gevaar voor de samenleving, ze verspreiden leugens maar doen alsof ze waarheid spreken. Hen identificeren is dan ook een eerste vereiste.
Vervreemding
Zweistra gaat uitgebreid in op de rol van de technologie. Lubach, en velen met hem, stelde dat technologie de enige oorzaak van het complotdenken is. Zover gaat Zweistra niet. Hij ziet ook de schaduwkant van de technologie, die er onder andere voor zorgt dat we van elkaar zijn gaan vervreemden. Daarnaast noemt hij de technologie van Elon Musk om reizen naar Mars mogelijk te maken. Zweistra is daar duidelijk over: dat is ‘absurde technologie’: technologie die de ongelijkheid groter maakt, die geen problemen oplost maar juist creëert. De complotdenker raakt kortom aan de ene kant vervreemd door technologie. Tegelijk heeft hij niet kunnen profiteren van technologische ontwikkelingen. Daarom zoekt hij een nieuwe aansluiting met de wereld.
Ongemakkelijke boodschap
Is dit een somber boek? Ik vind van niet. Zweistra biedt een scherpe analyse met een ongemakkelijke boodschap: Het hedendaagse complotdenken is een signaal van ongenoegen in de maatschappij. Maar het boek creëert ook bewustwording van een diep maatschappelijk probleem. Bovendien biedt Waarheidszoekers haar lezers een perspectief: heb aandacht voor elkaar en maak aandacht niet ondergeschikt aan je mobieltje.
Over Peter de Roode
Drs. Peter de Roode is zelfstandig adviseur en trainer. Hij ondersteunt organisaties bij het invoeren van grootschalige veranderingen waarbij gedragsverandering centraal staat.
