De laatste jaren lijkt ideologisch denken in alle richtingen steeds sterker te worden. Groepen staan lijnrecht tegenover elkaar, gedreven door onwrikbare overtuigingen. Maar waar komt die dogmatische manier van denken vandaan? Hoe komt het dat mensen radicaliseren en steeds extremere standpunten innemen? Neuropsycholoog Leor Zmigrod onderzocht deze vragen. In The Ideological Brain benadert zij ideologisch denken vanuit een psychologisch perspectief.
De oorsprong van ideologie
De eerste die over ideologie begon was de Schots-Franse graaf DeStutt Tracy. Tijdens het terreurregime, kort na de Franse revolutie, was hij gevangen gezet in Parijs. Met het vooruitzicht van de guillotine schreef hij zijn thesis over ideologie met de bedoeling om een geheel nieuwe wetenschap te ontwikkelen. Als verlichtingswetenschapper zag hij ideologie als het mechanisme om zowel de oorsprong als de gevolgen van ideeën te achterhalen. Een positieve invalshoek, die in latere beschouwingen niet overeind is gebleven.
Karl Marx zag ideologieën bijvoorbeeld als collectieve illusies. Makkelijke scripts waar een samenleving het over eens is. Ideologieën zijn een gesloten universum waarin rigide denken de boventoon voert. Intellectuele nederigheid is het tegenovergestelde hiervan. Wie dat vertoont staat open voor alternatieve interpretaties en informatie die je een mening doet bijstellen.
Cognitieve flexibiliteit
Bijzonder is het werk van Else Frenkel-Brunswik. Een Joodse onderzoeker die in de Tweede wereldoorlog vanuit Wenen naar Californië is gevlucht. Zij onderzocht bij kinderen van 11 tot 13 jaar hoe fascistisch denken zich kan ontwikkelen. Ze interviewden deze pubers over hun waarden en opvattingen en zag de verschillen tussen rigide en liberale denkers. Hun vooroordelen beperkten zich niet tot één domein, maar waren zichtbaar over de hele linie.
Uit Zimgrods eigen onderzoek bleek dat rigide denken en een rigide identiteit omgekeerd gerelateerd zijn aan cognitieve flexibiliteit. Flexibel en creatief denken beschermt tegen rigiditeit. Cognitieve flexibiliteit meet je met een test waarbij mensen gevraagd wordt om zoveel mogelijk toepassingen te bedenken voor een krant, baksteen, paperclip of iets anders. Iemand die gewend is om buiten de bestaande denkkaders te denken is relatief ongevoelig voor de rigide denkpatronen van ideologieën. Wie open staat voor ambiguïteit is vaak ook scherper in zijn waarneming. Zo iemand ziet de persoon, in plaats van de uiterlijkheden die de ander in een bepaald hokje plaatsen. Overigens kan intelligentie rigiditeit maskeren, maar intelligente mensen kunnen wel degelijk rigide zijn. In onderzoek werden de intelligentste proefpersonen eruit gefilterd om de resultaten niet te vertroebelen.
Conservatieven versus liberalen
In algemene zin lijkt een rigide, ideologisch denkpatroon meer te passen bij de rechterkant van het politieke spectrum. Liberalen staan meer open voor individuele expressie en hebben aandacht voor gelijkwaardigheid van mensen, ongeacht hun identiteit. Dat neemt niet weg dat ook mensen aan de linkerkant kunnen radicaliseren. Uit Zimgrods onderzoek bleek dat rigide denken een U-patroon volgt, waarbij gematigd linkse en gematigd rechtse mensen het minst vatbaar zijn voor ideologisch denken.
Ook uit dit onderzoek bleek dat dogmatisme zich niet beperkt tot alleen de politieke arena. Als iemand over een ding rigide opvattingen heeft, dan kun je ervan uitgaan dat hij over andere onderwerpen ook heel zwart-wit denkt. Rigide denkers doen er langer over om informatie te verwerken, vooral als deze informatie meer ‘kleur’ bevat dan wat ze kennen vanuit hun zwart-witte wereldbeeld. Maar als ze eenmaal een mening gevormd hebben, dan zijn ze sterk overtuigd dat dit de waarheid is.
Het konijnenhol als slakkenhuis
Radicalisering is geen lineair proces. Je kunt het proces zien als een spiraal, zoals een slakkenhuis. Het eerste rondje is langzaam. Maar hoe verder je omhoog kruipt, des te sneller je bij het volgende rondje bent. Als eerste voelt iemand zich aangetrokken tot bepaalde denkbeelden en voelt hij zich thuis bij de gemeenschap daarom heen. Eenmaal opgenomen in de groep of het netwerk is er een toenemende bereidheid om extremere gedachten over te nemen.
Niet iedereen is even vatbaar voor ideologieën. Flexibele denkers zijn weliswaar beschermd, maar je vermogen tot flexibel denken kan zijn afgenomen door drukte en stress op het werk en privé. Dan kunnen er ook nog triggers opspelen. Denk aan conflicten, mensen voelen zich afgewezen of buitengesloten, ze zien het succes van anderen dat voor hun niet haalbaar is. Om wat voor reden dan ook zitten ze in nood en kunnen geen kant op. Dat zijn momenten dat mensen zich aangetrokken voelen tot een ideologie en vatbaar zijn om te radicaliseren in hun denken.
De fragiliteit van flexibiliteit
De schrijver Zadie Smith schreef: ‘flexibiliteit van je stem, leidt tot flexibiliteit in allerlei dingen’. Hoe we denken maakt meer uit dan wat we precies denken. De creativiteit die ertoe doet is een creativiteit die het onconventionele mogelijk maakt. Een manier van denken die dingen omkeert en achterstevoren bekijkt.
Precies ook wat toekomstverkenners doen. In mijn workshops help ik mensen om voorstellingsvermogen van de toekomst te ontwikkelen om hiermee hun verantwoordelijkheid voor de toekomst te kunnen nemen. Ideologen hebben moeite met fluïditeit. Denk aan de weerstand tegen alles wat met lhbti+ te maken heeft. Alleen buiten een ideologie hebben mensen de mogelijkheid om zichzelf werkelijk te kunnen zien. Flexibel denken is fragiel. Rigiditeit ligt op de loer in een samenleving waarin mensen op hun tandvlees lopen en velen randje burn-out zijn. The Ideological Brain heeft mij geholpen om de psychologische mechanismen achter ideologisch denken te begrijpen.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.