Over de lange, lange termijn

De dreigingen van de klimaatcrisis zijn de afgelopen jaren vergroot, een energiecrisis is inmiddels aan de gang, en een financiële crisis is aanstaande. De oorlog in Oekraïne vergroot het voedseltekort in Afrika. De focus van bedrijven is op het volgend kwartaal en boekjaar, van een regering de huidige regeerperiode. Dus hoe doe je dat dan nog, nadenken over de lange (tientallen), en superlange termijn, duizenden, tienduizenden jaren?

2030

Om een beeld te krijgen houden veel trendwatchers zich bezig met het extrapoleren of samenbrengen van verschillende ontwikkelingen. Voorbeelden zijn Mobiliteit in de toekomst 2030, Ouder Worden 2040 (een analyse van de zorgmarkt) en Het happy 2050 scenario (over een mogelijkheden om in 2050 CO2 neutraal te leven). Praktische boeken, maar 2030 is al over 7 jaar en het is de vraag of een boek daarover al niet snel achterhaald is.

Scenarioplanning

Scenarioplanning is al een decennia oude methode die gebruikt wordt om een beeld van de toekomst op te bouwen. Data-analyses, trendwatching, extrapolaties en visualisaties zijn daar hulpmiddelen bij. Scenarioplanning in de praktijk is een bruikbare introductie op deze methode. Verder kijken dan 2050 (nog maar 27 jaar), dat is - ook met behulp van scenarioplanning - echter supereng. Maar iemand die nu geboren wordt, die heeft een reële kans om de eeuwwisseling mee te maken en de 22ste eeuw te betreden. Hopelijk met een redelijke kans op een goed leven en goede gezondheid...

Voorspellen

Onzekerheden maken voorspellen lastig. Data over ons huidige leven is ruim voorhanden, maar oudere data, van meer dan 50 jaar terug, is zeer beperkt aanwezig en vaak niet representatief. In Uncharted - How uncertainty can power change van Margaret Heffernan verwijt de auteur de meeste trendwatchers dat ze zich schuldig maken aan de bias dat geschiedenis zich herhaalt. Ze moedigt de lezer aan open minded en met een groot voorstellingsvermogen naar de toekomst te kijken. En ver, heel ver te durven kijken. De strategie die Heffernan beschrijft om naar de toekomst te kijken is met nieuwsgierigheid, creatief en door keuzes te maken. Met in het achterhoofd antwoorden op de vragen: wat willen we behouden? Wat hebben we nu nodig en wat willen we nu zijn? Oefenen, falen en leren zo moeten we de toekomst tegemoet treden. Als historische voorbeelden haalt ze de kathedraalbouwers aan, projecten van soms honderden jaren waarbij tijdens de bouw problemen moesten worden opgelost, want ze waren nog nooit gebouwd. In 2023 wordt eindelijk de Sagrada Familia in Barcelona afgemaakt. De visionaire kerk van architect Antoni Gaudi. Na 140 jaar, eindelijk zal het zijn top van 170 meter hoogte bereiken. Of het gebouwd is zoals Gaudi het voorzag zullen we nooit weten. In 1936 werden de schetsen en ontwerpen bij een brand vernietigd. Vergelijkbare lange projecten zijn de eerste bemande maanreis (de moonshot) en de deeltjesversneller van CERN. Een project met een budget voor tientallen jaren. Naast doorbraaktechnieken rondom deeltjesversnellers, leverde CERN ons ook html op, de taal van internet. Andere plannen (en realisaties) kunnen honderden tot wel tienduizend jaar duren.

Optimisten

Diep verborgen in dit mooie boek van Heffernan staan de volgende zinnen: ‘Giving up the need for certainty gave him the freedom to discover. (..) Only if you concede that the future is inevitable are you truly trapped.’ Wees dus optimistisch, zou ik daaraan willen toevoegen. Onderzoek heeft aangetoond dat optimisten niet stom of naïef zijn, ze doen het gewoon beter in het leven, problemen gaan ze niet uit de weg en ze geven niet makkelijker op. Ze zijn gezonder en leven langer. Onlangs verscheen het boek OPTIMISME aan het werk van Juul van den Boomen waarin ze dit allemaal onderbouwt.

Novaceen

Een nog langere kijk op ons menszijn, naar ons leven in het Novaceen beschrijft William MacAskill in What We Owe The Future. Macaskill rekent de lezer voor dat de meeste mensen, tientallen biljarden, nog geboren moeten worden. Met ruim 12.000 jaar geschiedenis komt de Homo Sapien pas net kijken. We kunnen, mits we beter met de aarde omgaan, nog honderdduizenden jaren mee. We hebben nu moeite om ons te verlossen van het gebruik van fossiele brandstoffen en andere zaken die ons leven vergemakkelijken. Maar dat soort uitdagingen zijn we vaker – en met succes - aangegaan. De afgelopen twee eeuwen is de slavernij officieel afgeschaft, zijn in democratische landen de rechten van mannen en vrouwen gelijkgetrokken. Dat zijn grote systeemveranderingen. Een periode waarin dit soort grote veranderingen kunnen plaatsvinden noemt Macaskill er één van plasticiteit. De vorm is nog niet uitgehard en kan in verschillende vormen gegoten worden.

Risicobeheersing

Om een kans te maken in een verre toekomst te kunnen leven, bepleit Macaskill het beheersen van risico’s. Risico’s op uitsterven, op het instorten van de bestaande culturen en stagnatie. De pandemie die covid-19 heet, heeft laten zien hoe belangrijk samenwerking is. In twee jaar tijd wisten we deze pandemie te beteugelen. Dat is veel sneller dan de Spaanse griep (1918 – 1922), of de grote pestepidemieën in de afgelopen duizend jaar die de Westerse beschaving soms tientallen jaren in chaos stortten. De klimaatcrisis heeft het in zich om onze leefsystemen te laten instorten. Het wordt de hoogste tijd alle middelen in te zetten om het risico van een klimaatramp te verkleinen.

Systemen

Systemen waar we als mensheid mee aan de slag kunnen, hebben in de ogen van Macaskill een hybride structuur: mensheid plus artificial intelligence (AI). AI kan ons helpen allerlei problemen op te lossen, AI als ondersteunende technologie kan ons duizenden jaren van dienst zijn. In een actieplan voor de toekomst pleit hij voor investeren in AI, voor AI governance, en voor leren en itereren. Met dat laatste sluit hij aan bij Heffernan.

Macaskill spreekt over onze tijd als een tijd van plasticiteit, hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid Jan Rotmans van een kantelpunt. Zijn recentste boek Omarm de chaos geeft inzichten in hoe we om kunnen gaan met crisissen voor onze nabije toekomst. Het wordt chaos. Leer er maar mee leven.

Visionair

In het verleden is al vaker over onze toekomst nagedacht, soms goed, soms sloegen de zieners de plank volledig mis. In 1900 verscheen het kinderboek The Wonderful Wizard of Oz van Frank. L. Baum (1856 - 1919), schrijver en theater- en filmmaker, waarin hoofdpersoon Dorothé werd bijgestaan door de Tin Man of Woodman. Een karakter gemaakt van tin, dat praat, Dorothé ondersteunt en dingen weet. We zouden Tin Man nu misschien Robot Man noemen. Tin Mans bestaan nu, in de zorg, industrie en onderwijs. Of Baum een creatieve bedenker was of een visionair, weten we niet. In één van de verhalen uit het Land van Oz laat Baum de Tin Man een apparaatje pakken om een gesprek te voeren met iemand verderop. Visionair? Wie weet, in 1894 werd het eerste draadloze gesprek in Londen gevoerd en later gepatenteerd. Of Baum hiervan op de hoogte was, is niet bekend. Wat we wel van hem weten is dat hij zich inzette om vrouwen stemrecht te geven. Het voorbeeld is ontleend aan het recente boek Futurama - Een kroniek van de toekomst van Fanta Voogd. Met daarin een reeks aan gekke en creatieve ideeën die werkelijkheid werden.