Professionele Ethiek

'Professionele Ethiek' komt op een mooi moment, in een tijd waarin de Europese Unie besluiten neemt over de morele kwestie hoe om te gaan met lidstaten die een andere moraal lijken te hebben als het gaat over wederzijdse verantwoordelijkheden en het financieel economisch beleid. Een situatie die mij aan het denken zet en dwingt een oordeel te vormen over de vraag of deze besluiten moreel verantwoord zijn.

Rob van Es beoogt beoogt de lezer bekend te maken met ethiek binnen organisaties, om vervolgens zelf binnen de eigen professie op systematische wijze tot morele besluiten te komen.

Het boek bestaat uit drie delen die ingaan op de ethiek als discipline, de ethiek als proces van morele besluitvorming en de ethiek in context van organisaties en professies. Het vakgebied ethiek wordt ingeleid met een reflectie op het schilderij 'De schilderkunst' uit de 17e eeuw van de Nederlandse kunstschilder Johannes Vermeer. Met dit schilderij licht Van Es toe welke eigenschappen een ethicus heeft die zijn vak op professionele wijze uitvoert en beheerst.

Ethiek heeft als discipline te maken met een aantal aspecten. Centraal staat 'de moraal'. De moraal bestaat uit een clustering van morele waarden en normen die een mens zelf hanteert om te overleven, die door de omgeving waarin de mens leeft worden toegepast en die binnen professies en organisaties worden gebruikt voor kwaliteitsborging.

De moraal wordt beïnvloed door ons gedrag, dat beweegt tussen puur egoïsme (eigen belang) tot altruïsme (belang van de ander). Er zijn verschillende redenen om moreel te handelen. Deze zijn gebaseerd op de gedeelde opvattingen over de morele waarden en normen in omgangsvormen en het omgaan met morele kwesties.

Ethiek reflecteert op de moraal. Ethiek als discipline vertoont daarmee raakvlakken met het recht, de politiek en de cultuur die elk op eigen wijze invloed hebben op de moraal die gehanteerd wordt in een samenleving, tussen (rechts)personen en door het individu.

Het tweede deel gaat in op het proces van morele besluitvorming, dat wordt ingeleid met het toneelstuk 'Doubt, a parable' uit 2005. Dit toneelstuk laat zien hoe een directeur c.q. hoofdzuster op een katholieke school een priester verdenkt van misbruik wat uiteindelijk tot overplaatsing leidt. Dit voorbeeld daagt de lezer uit systematisch te reflecteren op wat hier gebeurt om tot een verdedigbare uitspraak te komen over het besluit van de hoofdzuster.

Het proces van reflectie doorloopt drie stadia. De morele beeldvorming waarin ingegaan wordt op de vraag wat de kwestie moreel maakt. Vervolgens de morele oordeelsvorming. Deze fase gaat in op de vraag hoe vanuit de ethiek naar de morele kwestie gekeken kan worden.

Tot slot vindt de morele besluitvorming plaats op basis van het antwoord op de vraag: waar sta ik voor en waarom? Ofwel waar staan wij als organisatie of vanuit onze professie voor en waarom?

Daarmee slaan we een brug naar het derde deel van dit boek, de ethiek in context van organisaties en professies. Als inleiding behandelt Van Es de serie The Wire waarin de stad Baltimore en haar moraal centraal staat. Deze serie laat zien dat je als individu of groep verantwoorde morele principes kunt hebben die al naar gelang de context een andere betekenis krijgen of bijgesteld worden ten behoeve van het collectief of voor eigen gewin.

Een organisatie is zo'n context. Een context met een eigen dynamiek gecreëerd door macrofactoren, de boven- en onderstroom binnen de organisatie en het spanningsveld tussen de rollen en perspectieven van de manager, de professional en de medewerker. Macht en morele spanningen zijn eveneens van invloed op het proces tot morele besluitvorming.

Vertaal ik dit naar mijn eigen vakgebied, dan verklaart dit waarom het zo lastig is om als organisatie echt tot verbetering te komen. Richting geven aan een veranderingsproces kan niet zonder ook zorgvuldig om te gaan met al de factoren die van invloed zijn op het besluitvormingsproces, maar ook met hoe het besluit uiteindelijk ontvangen en gezien wordt.

Daarmee is dit boek voor mij een hele waardevolle aanvulling op 'Veranderdiagnose'. Al had dit derde boekdeel wat mij betreft uitgebreider mogen zijn en ook in mogen gaan op bijvoorbeeld ethiek en diversiteit in organisaties en ethiek in internationale context.

Professionele ethiek is een prachtig en uniek boek voor diegenen wiens interesse verder gaat dan alleen het vakgebied ethiek. Het boek leest makkelijk zonder lichtvoetig te worden of op 'oneliners' over te gaan, integendeel zelfs. Van Es leidt de lezer soepel door het boek door ieder hoofdstuk met een beknopte inleiding te beginnen en af te sluiten met een bondige samenvatting. De zorgvuldig uitgekozen en beschreven voorbeelden uit films, poëzie, beeldende kunst en muziek helpen hierbij evenals de schema's en tabellen. Hierdoor verlies je als lezer de rode draad geen moment uit het oog.

De doelgroep van Van Es bestaat uit professionals die vanuit een beroepspraktijk werkzaam zijn, managers, toezichthouders en studenten. Ik kan dit boek ook van harte aanbevelen aan veranderkundigen voor wie het observeren, zien en begrijpen van wat er in een organisatie gebeurt van cruciaal belang is. Want, om met Matisse af te sluiten, 'to see itself is a creative operation, requiring an effort'.