In de eerste paragraaf: 'We willen u derhalve officieel welkom heten in dit boek. We zien u. We zijn blij dat u er bent. Dit boek is bestemd voor mensen die willen leren.' Een eindje verder: 'Begin waar u maar wilt. Lees wat u wilt. Maak gerust aantekeningen, schrijf oplossingen in de kantlijn. Maak tekeningetjes en figuren. Het is uw boek.' Zoveel praktijk kom je zelden tegen in de gemiddelde managementboeken.
'De vijfde discipline' was en is een fantastisch boek, hoewel bij het begrip 'lerende organisatie' natuurlijk vraagtekens zijn te plaatsen. Het succes van het boek duidt er in ieder geval op dat het voorziet in een leemte in de markt. Ondanks (of dankzij?) de steeds verdere professionalisering van onze instituten is het kennelijk niet meer gewoon dat er na onze schooltijd ook nog in organisaties moet worden geleerd. Daarom is het boek ook zo interessant.
Het 'praktijkboek' kent globaal dezelfde indeling als deel 1 en laat zich gemakkelijk lezen. Je kunt inderdaad overal beginnen: 172 stukjes van 67 auteurs op 475 bladzijden. Op zich ingewikkelde onderwerpen als bijvoorbeeld een probleem vanuit meerdere perspectieven bekijken worden in een paragraaf van minder dan drie bladzijden kort en zakelijk behandeld. Dat maakt het praktijkboek minder een managementmethoden en techniekenboek gericht op een inhoudelijk onderwerp als wel een managementvaardighedenboek om deelnemers aan vergaderingen, workshops, heisessies, bilaterale gesprekken etc. op een dusdanig spoor te zetten dat ze wat anders naar voren brengen dan hun inmiddels veelal bekende repertoire.
Daarbij gaan de schrijvers soms wat kort door de bocht: 'houd een openhartig gesprek met het team, neem geen genoegen met standaardantwoorden, bespreek wat u werkelijk wilt, ga na of er taboe-onderwerpen zijn, bekijk uw plannen om te zien of er terreinen zijn waarop u zich niet zeker voelt, ga na of uw team er zin in heeft om zich tot leren te verplichten.' Al lezende bekruipen je wat onbestemde gevoelens: trouw aan de waarheid, momenten van bezinning, de kracht van het kiezen, de weg vooruit, bevordering van persoonlijk meesterschap, erkennen van elkaars uniciteit en als doel van het boek staat aangegeven 'het bijdragen aan de opbouw van een geëngageerde gemeenschap'. Woorden en zinnen die in een andere context ook zeker niet zouden misstaan. 'Het vijfde discipline praktijkboek' laat zich min of meer ook lezen als een Bijbel waaruit met behulp van vergelijkingen veel inspiratie kan worden gehaald voor de dagelijkse weerbarstige praktijk.
Het boek gaat duidelijk niet over het ontwikkelen van allerlei systemen, maar over mensen en hun eigen(aardige) wijze van denken. De schrijvers willen niet beleren en vooral de lezer een spiegel voorhouden. Met name de archetypen zijn interessant voor een ieder die eens iets verder wil kijken dan zijn neus lang is. Voor 'lerende' bijeenkomsten worden oefeningen tot in detail uitgewerkt: duur, stappen, aantal deelnemers, rol begeleider, benodigdheden, ruimte-indeling, tips etcetera. Dat maakt het ook echt tot een praktijkboek: 'zet op de achterkant van de naambordjes een aantal spelregels'.
Aan een aantal mensen die met een probleem zaten, heb ik het boek gegeven met het advies er eens doorheen te bladeren. Iedereen begon te surfen en zag onmiddellijk iets van zijn gading. Dat gevoel had ik zelf ook, het is een boek om in een weekend door heen te bladeren en voor je probleem schieten je plotsklaps talloze alternatieven te binnen. Er staan goede voorbeelden in, vaak in de ik-vorm geschreven en met voldoende aanknopingspunten. Wat lerende organisaties zijn, krijgt toch wel enig gezicht. Er worden niet steeds klakkeloos papieren procedures verbeterd met behulp van 'quick fixes', maar medewerkers worden bij elkaar gebracht en met behulp van een begeleider/coach worden aan de hand van spelregels oplossingen, suggesties, herdefinities ontwikkeld waarbij niet alleen ruimte wordt gegeven aan denkprocessen, maar met name aan persoonlijke gevoelens. Zijn wij niet allen op weg en op zoek naar persoonlijk meesterschap?
De gemeenschappelijke noemer heet voor de 'time-being' de lerende organisatie. Een goed boek voor leidinggevenden die serieus overwegen de organisatie op iets meer te stoelen dan handboeken en checklists. Door toepassing van de suggesties krijgt menig saaie bijeenkomst een interessante wending waarbij de mensen het een en ander leren over de ander, over zichzelf en over de organisatie. Vraag is echter: heeft u lef genoeg om de niet altijd even traditionele suggesties voor de groep toe te passen? Mijn vooroordelen in de inleiding moet ik bijstellen.
'Het vijfde discipline praktijkboek' is juist een aanklacht tegen routinematig denken en multipliceren van succesformules. Het is geen deel II, meer een deel Ib geschreven in de vorm van een grabbelton waarin 172 cadeautjes zitten. Het zou toch wel vreemd zijn als daar geen leuke dingen tussen zaten voor een willekeurige lezer. Toch weer wat geleerd.
