Stilte, geste, stem

De drie woorden 'Stilte, geste, stem' verwijzen naar drie thema's die dicht tegen de taal aanliggen en daar vaak ook 'doorheen sijpelen', zoals René ten Bos dat mooi noemt. De stilte, de geste en de stem kun je alledrie op verschillende manieren tegenover het gesproken en/of geschreven woord zetten. Tegelijkertijd zijn ze alledrie nauw verbonden met het talige en met elkaar – geen van deze vier thema's kun je los van elkaar zien. Ten Bos beschrijft ze in korte, op het oog impressionistische hoofdstukken, waarin hij een keur aan dichters en denkers over een brede waaier aan onderwerpen aan het woord laat. Zijn eigen rol bestaat vooral uit het kundig 'aan elkaar praten' van wat deze illustere voorgangers (voornamelijk: Blanchot, Heidegger, Deleuze, Derrida, en de Italiaanse radicale filosoof Giorgio Agamben) hier allemaal over hebben gezegd. Dat wil niet zeggen dat zijn boek slechts een samenvatting is van andermans denkbeelden: Ten Bos' eigen ideeën en opvattingen komen duidelijk genoeg naar voren, al was het maar door de selectie van auteurs en teksten, de volgorde waarin hij ze presenteert en de mate waarin hij ze bij- of afvalt. Hoewel Ten Bos zelf in het voorwoord zegt dat hij zich bij het schrijven van logische samenhang of coherentie niet veel heeft aangetrokken, zit zijn boek behoorlijk geraffineerd in elkaar. Het liefst zou hij zien dat u zijn boek leest zoals je in een museum naar een drieluik kijkt: dus niet lineair van links naar rechts, maar door min of meer willekeurig nu weer het ene, dan weer het andere detail in je op te nemen en niet te streven naar een snelle, doelgerichte, efficiënte verwerking van het geheel. Die afkeer van doelgerichtheid en projectmatig denken is ook een thema in het boek zelf; Ten Bos plaatst er een 'gestische' houding tegenover, die meer ruimte laat voor onzekerheid, spontaniteit, respect voor het andere. Dit is een voorbeeld van de manier waarop de vorm van het boek recht doet aan en correspondeert met de inhoud; het geheel wordt zo toch, paradoxaal genoeg, meer dan de som der delen, ook al worden die slechts als 'flarden' gepresenteerd. Ten Bos is hoogleraar filosofie aan de faculteit der managementwetenschappen van de Radboud Universiteit in Nijmegen; eerdere boeken van zijn hand gingen bijvoorbeeld over strategisch denken en over modes in management. Ook in dit boek staan weer een aantal speciaal voor managers behartenswaardige zaken, met name in het deel dat aan de geste is gewijd; lees bijvoorbeeld het hoofdstuk over doelmatigheid, of over vertrouwen. Verwacht echter geen eenvoudige tips of praktische oplossingen. 'Stilte, geste, stem' zal (te) zware kost blijken voor wie niet over een minimum aan filosofische bagage beschikt, ook al schrijft Ten Bos mooi en kan hij ingewikkelde zaken goed uitleggen. Zelf zegt hij ongeveer halverwege het volgende over zijn boek: 'Alles wat ik in dit boek doe, is doortrokken van de paradox dat ik met woorden probeer te analyseren wat zich helemaal niet laat analyseren. Daarom stokt die analyse ook vaak en glijdt ze weg in wat veel meer lijkt op quasipoëtisch gebabbel of simpelweg onrust' (p. 108). Dat laatste is misschien vooral koketterie maar er zit een kern van waarheid in – af en toe raak je de draad kwijt en verlies je je in de grote hoeveelheid onderwerpen en auteurs die Ten Bos in vaak zeer kort bestek de revue laat passeren. Maar het zou me niet verbazen als dat effect (eigenlijk: het verlies van controle over de tekst) met opzet in de tekst is ingebouwd, om een 'gestische' lectuur ervan te bevorderen. Hoe dan ook, wie niet bang is voor een pittig stuk filosofisch handwerk, met de nodige (echte!) poëzie erin en inderdaad hier en daar wat onrust (of ook: ongerustheid), mag dit boek niet overslaan. Het probeert via omtrekkende bewegingen het bestaan van taal te duiden en raakt in het voorbijgaan aan tal van verwante thema's, waaronder niet in de laatste plaats een aantal ethische kwesties. Een verademing in een tijd waarin outputgerichtheid, quick fixes en kortetermijnresultaten de norm zijn.