De greep van de overheid op ons privéleven neemt hand over hand toe waardoor het recht op privacy afkalft. Blind vertrouwen in de wetenschap maakt dit alleen maar erger. Desmet benadert het verschijnsel totalitarisme vanuit de psychologie. Hij ziet in de huidige tijd de kenmerken van het totalitarisme in volle omvang aanwezig. Jarenlang maakte hij dagboeknotities rondom dit verschijnsel, maar het coronabeleid van de overheden gaf de aanzet om van deze notities een boek te maken. Zijn belangrijkste these is dat totalitarisme geen historische toevalligheid is, maar het gevolg van ons mechanistische denken en geloof in de almacht van het menselijk verstand.
Mechanistische wetenschap
In deel I gaat Desmet in op de psychologische effecten van wetenschap. Kern van dit deel is dat de Verlichting met zijn vertrouwen in de Rede ons geen vrijheid heeft gebracht, maar een mechanistische wetenschap, waarbij het individu zijn vrijheid opgeeft en zijn vertrouwen stelt in een autoritaire instantie die alle onzekerheden kan wegnemen.
Wetenschappelijke cijfers hebben een uniek psychologisch effect. Wie cijfers ziet, meent objecten of feiten te zien. Denk maar aan het belang dat wij hechten aan ‘koopkrachtplaatjes’ en economische voorspellingen.
Er is in alarmerend snel tempo minder draagvlak voor vrije meningsuiting, persvrijheid, artistieke vrijheid en zelfbeschikkingsrecht, zegt Desmet. Zo snel dat journalisten worden bedreigd en klokkenluiders vervolgd, voeg ik eraan toe.
Massavorming
In deel II onderzoekt de auteur de relatie tussen massavorming en totalitarisme. Massavorming is zo oud als de mensheid, maar heeft sinds het einde van de negentiende eeuw gestaag aan kracht gewonnen. Totalitarisme is geen duister complot, geen machinatie van een kwaadaardige elite of product van een indrukwekkend, planmatige opzet. De sturing is niet door personen, maar fundamenteel onpersoonlijk. De ultieme meester is de ideologie, niet de elite, zegt hij letterlijk, en hij doelt hier op de ideologie van de rationeel-mechanistische wetenschappen.
Voeling met grondrechten
In het derde deel gaat de auteur verkennen hoe we aan het mechanistische wereldbeeld en daarmee aan totalitarisme het hoofd kunnen bieden. Een maatschappij moet primair voeling houden met een aantal principes en grondrechten, zoals het recht op vrije meningsuiting, het zelfbeschikkingsrecht en het recht op vrijheid op het vlak van levensbeschouwing. En volgens mij geldt dit evenzeer voor overheid als het bedrijfsleven. Als die fundamentele rechten niet worden gerespecteerd, dan ontstaat chaos en absurditeit. Tijdens de corona-pandemie gebeurde dit volgens Desmet veelvuldig.
Verontrustende analyse
Ik las een grondige analyse van een verschijnsel waar ik me nog niet vaak in heb verdiept. Het was ook een verontrustende analyse als ik om me heen kijk wat er in onze wereld gebeurt. Ik herken heel veel van zijn observaties en analyses, ook in arbeidsorganisaties. Massa en angst zijn bij Desmet psychologische fenomenen en zijn centrale begrippen in zijn betoog. Maar angst kan in een kapitalistische wereld ook een verdienmodel zijn – hij verwijst zelf naar de verzekeringsdrift van de laatste eeuwen. Het boek is ook vanzelfsprekend eenzijdig: het is immers een psychologische analyse. Een visie op de werkelijkheid die naast andere kan bestaan. Dat beseft Desmet volgens mij te weinig.
Ondanks al mijn bedenkingen en commentaren las ik een interessant en relevant boek over het onderwerp Totalitarisme. De psychologische kijk op de werkelijkheid is er één waardoor je je kunt laten inspireren, tezamen met een filosofische, economische en/of sociologische kijk op de werkelijkheid.
Over Teun van Aken
Dr. Teun van Aken is zelfstandig gevestigd organisatieadviseur en managementtrainer te Culemborg. Het gaat in organisaties altijd om resultaten bereiken met mensen. Dit was ook het leidmotief in zijn laatste twee publicaties. Van Aken is (co)auteur van een groot aantal artikelen en boeken.
