Volgens Jitske Kramer staat door gebeurtenissen zoals de klimaatcrises, oorlogen en politieke onrust de bestaande ordening ter discussie. Ook veel organisaties worden gedwongen om het vertrouwde los te laten, zonder te weten wat het nieuwe is. De auteur stelt dat we leven in een ‘tussentijd’, een fase waarin veel regels en verhoudingen niet meer gelden en er nog geen nieuwe zijn.
Weerstand
In Tricky Tijden laat Jitske Kramer, corporate antropoloog en auteur van verschilde boeken, de dynamiek van verandering zien. Een dynamiek waarin veel mensen zich verschuilen achter schijnzekerheden en zich laten verleiden door verhalen en vage beloftes. De onzekere tussentijd is het speelveld van mensen die bedreven zijn in het spelen, of beter manipuleren, van de waarheid. Het grootste gevaar schuilt volgens Kramer echter niet in hen, maar juist in degenen die te weinig weerstand bieden. En dat zijn we, zo stelt Kramer, bijna allemaal.
Cultureel narratief
In de tussentijd is het niet eenvoudig om verhalen en feiten te beoordelen op hun waarheidsgehalte. Er is soms sprake van desinformatie, complottheorieën en vormen van fake nieuws. Daarnaast barst er volgens Kramer tijdens grote veranderingen bijna altijd een strijd los over wie het nieuwe ‘culturele narratief’ mag bepalen en staan machtsverhoudingen ter discussie. Het navigeren door deze tussentijd (Kramer noemt het ook wel liminale ruimte) is niet eenvoudig. Het is de vraag of de oude machthebbers waaronder managers, in staat zijn om in dit proces een nieuwe rol te vinden.
Liminaliteit
Eén term die afkomstig is uit de antropologie en die regelmatig in het boek terugkomt, is liminaliteit, liminale ruimte of tussenperiode. Hierin is het niet meer zoals het was, maar ook nog niet hoe gaat zijn. Dat levert een verwarrende en onzekere tijd op. Het is ook een tijd waar je volgens Kramer doorheen moet om naar het nieuwe te komen. In deze tussentijd schieten emoties alle kanten op, met rouw om wat was, tegengestelde meningen en strijd om wie het voor het zeggen heeft.
Ontregelaars
Elke grote verandering of transformatie gaat gepaard met het loslaten van het vertrouwde. Daarvoor zijn er volgens Kramer mensen nodig die de gevestigde orde uitdagen, heilige symbolen durven te bespotten en die de moed hebben om autoriteit ter discussie te stellen. Kramer laat zien dat je in alle samenlevingen deze ontregelaars tegenkomt. In navolging van antropologische studies uit de jaren vijftig, noemt Kramer hen tricksters.
Verleiders en geen leiders
De trickster is het archetype van de veroorzaker van dubbelzinnigheid. Ze zijn vaardig in het spelen met grenzen. Soms zijn ze een held soms een schurk, maar altijd een verleider. Ze zijn meester in grenzeloos gedrag. Soms grappig en onschuldig, maar ook vaak schofterig of zelfs ronduit misdadig. Ze gebruiken tactieken zoals spelen met taal, meer nadruk op perceptie dan op de waarheid. Hierdoor zijn ze in staat om verwarring te zaaien. Ze hebben de kwaliteit om de boel op scherp te zetten, maar niet om constructief te leiden!
Tricky Spectrum
Informatief is het tricky spectrum, een geleidelijke schaal van gedrag die loopt van heel onschuldig naar zeer bewust en uitgekookt immoreel gedrag. Waarbij aangetekend moet worden dat de beoordeling waar iemand zich bevindt op dit spectrum afhankelijk is van context en intentie.
De verleider wordt gekenmerkt met woorden als ‘moreel okay’, ‘beetje per ongeluk spelen met de feiten’. ‘Maar heeft bij dit alles een goede intentie.’
In het middengebied staat de charlatan. Deze wordt gekenmerkt met typeringen als: ‘verdraaien van de waarheid, selectief met informatie omgaan, desinformeren en anderen beschuldigen.’
Het andere uiterste is de schoft. Deze wordt gekenmerkt met woorden zoals ‘immoreel, expres, slechte intentie en bewust van zijn impact. De schoft doet aan psychologische oorlogsvoering, gebruikt alternatieve feiten en mag van zichzelf informatie vervalsen.’
Het is aan de lezer om de te bepalen waar een actie thuishoort in het spectrum. Is bijvoorbeeld een bestuurder die de jaarcijfers oppoetst integer bezig, ietwat nalatig of iemand die de boel belazert?
Met de kennis van Tricky Spectrum worden mensen minder vatbaar voor de beloften van tricksters en gaan ze hen zien voor wat ze zijn: ontregelaars. Mensen die zaken losmaken, al dan niet met goede intenties. Maar ook dat de meesten van hen niet in staat zijn tot constructief leiderschap
Tricky Tijden is een stevig boek van 400 bladzijden op pocketformaat. Er is gekozen voor pagina’s met weinig witruimte en zonder een steunkleur. Door de papierkeuze komen de zwart-wit foto’s niet echt tot hun recht. Dit doet afbreuk aan het leesplezier. In die zin wijkt het boek af van de meeste managementboeken die tegenwoordig uitkomen. Boeken met steunkleuren om zo de lezer door het boek te leiden, die niet te dik zijn en die gedrukt zijn op helderwit papier.
Corporate antropologen
De lezer die niet thuis is in de taal van de corporate-antropologen, het vakgebied van Jitske Kramer, zal hier en daar moeten wennen aan de begrippen die bij dit vakgebied horen. De taal en ideeënwereld van de antropologie is niet altijd eenvoudig. Er zit heel wat jargon in (zoals bij elke discipline). De lezer maakt ook kennis met antropologische concepten zoals narratieven, orakels, sjamanen, rituelen, magie, chiefs, magiërs en ceremoniemeesters van het ondertussen kunnen.
Voorbeelden
De ideeën in Tricky Tijden worden geïllustreerd met een grote hoeveelheid voorbeelden. Om een paar te noemen: de Ramnami-community die leven al onaanraakbaren, Chemours en hun uitstoot van vervuilende stoffen, het werk van het Korps Mariniers, de overgangsrituelen van de Yoruba, Trump en zijn alternative facts en de rol van spindocters. De lezer kan het boek in willekeurige volgorde lezen, er zit niet echt een dwingende volgorde in de hoofdstukken. De lezer die wil weten van welke bronnen Kramer gebruik maakt, treft achterin het boek bronvermeldingen aan.
Vreemd en vertrouwd
De stelling van de auteur is dat de antropologie vertrouwd maakt wat vreemd is en vreemd wat vertrouwd is. En dat is heel wat waard. Antropologen zijn duiders en patroonzoekers. Ze houden zich niet bezig met oplossingen. De lezer die daarnaar op zoek is, wordt in Tricky Tijden teleurgesteld. Kramer wil vooral achterliggende oorzaken en de dynamiek van vraagstukken laten zien. En toch wil Kramer meer, ze roept namelijk op bladzijde 292 de lezer op om in actie te komen: ‘Welk soort activisme pak jij op? Ben jij van de zachte revolutie of meer van de stevige confrontatie? Van de verbeeldingskracht of concrete plannen implementeren? Een transformatie heeft het allemaal nodig.’ Een onverwachte oproep in een (management)boek.
Managementboek
Kramer biedt de lezer geen handzaam model, geen how-to-do actie-lijstjes of tips. Tricky Tijden staat vol ideeën en inzichten die helpen een weg te vinden in situaties waarin alles lijkt te veranderen. Misschien en overbodige vraag, maar is Tricky Tijden wel een managementboek? De auteur laat zich niet uit voor wie ze haar boek c.q. onderzoeksverslag heeft geschreven. Tricky Tijden is afkomstig uit de keuken van de afdeling managementboeken van de uitgever Boom, dus dat maakt het in ieder geval tot een managementboek. Ongeacht de beoogde doelgroep, het boek heeft ook managers veel te vertellen over wat er nu in de c.q. hun wereld gebeurt en welke rol zij in de ‘tussentijd kunnen spelen.
Over Rudy Kor
Rudy Kor is zelfstandig organisatieadviseur en auteur van diverse managementboeken. Tot voor kort werkte hij (als senior partner) bij Twynstra Gudde. Hij startte zijn werkzame leven bij Philips in Eindhoven. Als adviseur helpt hij (project)managers bij het effectiever inrichten van hun projecten. Als veellezer wordt hij gedreven door nieuwsgierigheid en schrijft regelmatig boekrecensies.
