Maar in de praktijk blijkt het geregeld lastig te zijn om verder vooruit te kijken dan de jaarplancyclus. Toekomstverkenning is een gestructureerde benadering om meer grip te krijgen op de complexiteit van een veranderende wereld en alle onzekerheid die daarmee gepaard gaat. Zo kun je als organisatie voorbereid zijn op de toekomst.
Door de eeuwen heen hebben mensen over de toekomst nagedacht. Van orakels in de oudheid, tot utopische romans uit de tijd van de Verlichting. Sciencefictionschrijvers, zoals Jules Vernes en H.G. Wells, toonden een scherp inzicht in toekomstige ontwikkelingen. Na de Tweede Wereldoorlog is een grote sprong gemaakt in de methodologie van toekomstverkenning. Denktanks in de VS en ook de Planbureaus in Nederland werkten aan strategische langetermijnverkenningen.
Systeemdenken ligt aan de basis van toekomstverkenning. Ontwikkelingen in de wereld om ons heen kun je zien als een samenhangend systeem dat verschillende uitkomsten kan hebben. Zo ontstaat een logisch en relevant beeld van verschillende mogelijke toekomsten. Meerdere toekomsten om te overdenken in relatie tot de organisatie.
Toekomstverkenners hebben een zeer uitgebreide gereedschapskist om veranderingen te signaleren, analyseren en te vertalen naar strategische inzichten voor de organisatie. Horizonscannen, bijvoorbeeld, is een manier om in beeld te brengen welke trends en megatrends op je af komen. Een zeer krachtige methode is scenarioplanning. Scenario's zijn fictieve toekomstbeelden. Ze zijn extremer en bedoeld om uit je comfortzone te komen en na te denken over wat in de toekomst mogelijk zou zijn. Achter scenarioplanning ligt een zorgvuldige analyse van onzekerheden en drijvende krachten waarmee de scenario's zijn opgebouwd. Scenario's zijn verhalen, maar vaak ook met cijfers onderbouwd. Toekomstverkenners maken veel gebruik van beelden, zoals ook films en voorwerpen waarmee mensen zich kunnen inleven in een toekomst die (nog) niet bestaat.
Trendanalyses, scenario's en artefacten, ze zijn allemaal bedoeld om een gesprek op gang te brengen over de betekenis van veranderingen. Zo ontstaan soms nieuwe woorden, om iets aan te duiden wat er nog niet is. Als dan een gebeurtenis in het nieuws is, dan helpen zulke woorden om met elkaar te bespreken wat dit nieuws betekent voor de toekomst. Daarmee loop je als organisatie voor op organisaties die nog niet zo grondig over de toekomst hebben nagedacht.
Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat organisaties die Toekomstverkennen in hun manier van werken hebben opgenomen, het vaak beter doen dan organisaties die vooral met het heden bezig zijn. Waakzame organisaties hebben een goedwerkende strategische radar waarmee ze nieuwe signalen opvangen. Ze doen met regelmaat scenariostudies en maken tijd voor strategische dialoog. Ze staan open voor experimenten die ook mogen mislukken. Bovenal hebben toekomstgerichte organisaties plezier in het pionieren en werken ze met enthousiasme aan een mooiere en betere toekomst. Toekomstverkenning gaat over het bepalen van de koers in een complexe en onzekere wereld. Vandaar dat toekomstverkenning ook vaak samen gaat met leiderschap. Om wendbaar, adaptief en veerkrachtig te zijn heb je moed, vertrouwen en leiderschap nodig.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.
Over Peter van der Wel
Peter van der Wel houdt zich al ruim 30 jaar professioneel met de toekomst bezig. Hij is auteur van verschillende boeken op het gebied van futurologie en toekomstverkennen en mede-oprichter en voormalig vice-president van de Dutch Future Society.