Rationaliteit - ‘Leerzaam … en lastig’

Ik heb gemengde gevoelens bij dit boek. Leerzaam … en lastig. Pinker behandelt een aantal theoretische principes van rationeel denken. Leerzaam! De onderbouwing is voor gevorderden en het woordgebruik maakt de materie moeilijker dan nodig, vond ik. Lastig dus! Ik las het boek eerder in het Engels, maar tikte onlangs de Nederlandse vertaling op de kop. Dat scheelde een stuk! En toch …

Veelomvattend

Het boek gaat over veel, heel veel onderwerpen. Het begint met uit te leggen dat Rationaliteit bestaat uit een normatief model dat is opgebouwd uit allerlei componenten uit de logica, filosofie, wiskunde, en afhankelijk is van de doelen die je je stelt, en omgevingsfactoren. Verder komt er bij kijken: logisch en kritisch denken, Bayesiaanse argumentatie, signaaldetectie en ruis, speltheorie, correlatie en causaliteit, en nog veel meer. Pinker geeft hierbij veel voorbeelden. Over logisch redeneren toont hij aan dat dit makkelijker gaat als we een probleem rond fraude en bedrog proberen op te lossen. Waarom? Omdat dat minder abstract is, bijna intuïtief weten we hoe we dat kunnen ontdekken. Interessant!

Odysseus en hyperbolische verdiscontering

Mooi is het voorbeeld over hoe irrationeel het is om bij de dag te leven. Denk aan de marshmallowtest: liever eentje nu dan twee over een half uur? Niet zo slim. Pinker lardeert zijn betoog met berekeningen volgens de hyperbolische en exponentiële verdiscontering. Die zijn te volgen, maar zijn voorbeelden zijn voor mij duidelijker. We onderschatten het belang van de toekomst, daarom is het altijd goed om jezelf te dwingen je nú te beheersen, zodat je in de toekomst nog ergens van kunt genieten. Dat dwingen kan in allerlei vormen: Odysseus bond zichzelf aan de mast vast, we doen boodschappen met een volle maag, we laten onze werkgever pensioenpremie inhouden voor later.

Over Odysseus gesproken, zijn bemanning stopte hun oren dicht met was. Zou het niet beter geweest zijn als zij ook hadden geweten wat de sirenen zongen? Zij hoefden zich toch niet te laten verleiden, toon eens beetje zelfbeheersing, mannen! Is kennis afwijzen wel handig, wel rationeel? vraagt Pinker ons retorisch. Ja dus. Zo lees je niet al direct de laatste pagina van die spannende thriller. En ook is het rationeel om niet te willen weten of jij ook drager van die erfelijke ongeneeslijke ziekte bent. Heb je tenminste nog een onbezorgd leven tot die onvermijdelijke dood.

En zo gaat het door, heel aansprekende voorbeelden afgewisseld met lastig te volgen statistische modellen en theoretische uitleg. En af en toe een moreel dilemma, zoals over de base rate (van sekse, ras, geloof). Die willen we niet gebruiken bij beleid, want discriminatoir (preventief aanhouden door de politie) maar zouden we wel moeten gebruiken bij bijvoorbeeld het vaststellen van verzekeringspremies. Maar ja, taboe he? Waar ligt de grens?

Open geest en openbare voorziening

Het laatste hoofdstuk geeft oplossingen, want hoe zorg je nu dat je je zo rationeel mogelijk gedraagt, irrationaliteit de baas blijft? Een ‘open geest’ hebben, is het credo. Waaronder openstaan voor bewijzen (van het tegendeel van wat je gelooft), vertrouwen hebben in de wetenschap. Twijfelen. Reflecteren. En vooral, dit gedrag promoten en belonen bij anderen, zodat we allemáál wat rationeler worden.

Pinker noemt rationaliteit een ‘openbare voorziening’, als een meent, waar de tragedie van de meent kan optreden, als iedereen gaat voor zijn eigen waarheid. Beter is het te kiezen voor de collectieve waarheid, voor instituten die veel werknemers hebben, en feedbackkanalen en kennisbanken. Peer review doen, feiten checken. Dit allemaal bij elkaar zorgt voor de gezamenlijke rationaliteit, voor dé waarheid.

Leerzaam én lastig

Pinker heeft een interessant betoog opgezet, wat zowel leerzaam is als uitdagend en lastig. Deels door zijn vaak stevige stellingen. Deels door zijn theoretische verhandelingen, die wel wat basiskennis statistiek vereisen en dan nóg niet altijd goed te volgen zijn. En deels dus door zijn wat formele manier van formuleren, met lange zinnen en veel moeilijke woorden, zélfs in het Nederlands! Temporele stabiliteit en homogeniteit van eenheden. Preëmptief handelen.

Prettig is dat Pinker veel boeken noemt die een bepaald aspect van rationaliteit nader uitwerken. Pinker’s bibliografie telt zo’n 33 pagina’s dus er zit genoeg tussen om nog eens verder te kunnen lezen.

Opvallend is dat Pinkers voorbeelden lekker modern zijn (behalve Odysseus, natuurlijk). De speltheorie wordt gekoppeld aan klimaatverandering, complottheorieën aan Trump, en van de bekende voorbeelden uit Ons feilbare denken is een moderne variant bedacht.

Overigens lees ik soms wél de laatste pagina van die spannende thriller … niets irrationeels is mij vreemd.