De toekomst is meer dan alleen een spiegel van het verleden of het unieke domein van waarzeggers of profeten, maar kan beheersbaar worden gemaakt door deze in termen van kansen op bepaalde gebeurtenissen te analyseren. Met andere woorden juist in de moderne tijd is het mogelijk geworden risico's te meten en te beheersen.
Peter Bernstein betoogt in 'De goden verzoeken', dat het verbazingwekkend is dat bij vergaand ontwikkelde beschavingen als bij de Egyptenaren, Grieken en Romeinen de toekomst altijd werd gezien als iets is wat je zomaar overkomt. Op zijn de chronologische reis door de geschiedenis van het kans- en risicobegrip laat Bernstein de lezer zien dat bij elk van de drie beschavingen enorme weddenschappen afgesloten werden, waarbij met scheve of verzwaarde dobbelstenen werd geworpen. De uitbetaling van de mogelijke uitkomsten was veelal gelijk. In die vroegere tijden kwam er blijkbaar niemand op de gedachte dat door de scheve dobbelstenen de kansen op bepaalde uitkomsten waren toe- of afgenomen.
Deze vaststelling wordt des te opmerkelijker omdat Bernstein op fascinerende wijze laat zien tot welke grote inzichten deze beschavingen wél in staat waren. Ook geeft hij telkens een theorie waarom een ontwikkeling van het kans- en risicobegrip niet tot stand kwam: bij de Romeinen kwam dit met name door hun onhandige getallenstelsel.
Pas in de Renaissance werden voor het eerst niet alleen kansspelen gespeeld maar ook daarover nagedacht. Dit werd mogelijk gemaakt door een nieuw, van de moslims overgenomen, getallenstelsel met daarin de tot dan toe onbekende nul. Via Fibonacci, Pacioli, Leonardo da Vinci en Blaise Pascal wordt het mogelijk beslissingen te nemen op basis van gemeten kansen. Hoe deze kansen moeten worden gemeten wordt pas in latere eeuwen duidelijk. Met behulp van steekproeven en de ontwikkelde normale klokvormige kansverdeling wordt het in de negentiende eeuw mogelijk om op basis van data uit het verleden uitspraken te doen over de kansen op bepaalde gebeurtenissen.
In principe is hiermee de cirkel rond. Er kunnen kansen en daarmee de risico's op toekomstige gebeurtenissen worden gemeten en derhalve kunnen er beslissingen worden genomen. Uitgaande van een individu die op rationele wijze keuzes afweegt wordt het dan mogelijk de optimale beslissing te nemen. In de financiële wereld met zijn overvloed aan activa die hun waarde ontlenen aan de toekomstige onzekere opbrengsten werden deze inzichten graag gebruikt. De meest prominente theorie die uitgaat van een rationeel individu die keuzes maakt op basis van kansen op mogelijke uitkomsten is de (moderne) portefeuille theorie van Markowitz. In deze theorie wordt aangenomen dat individuen een functie hebben die het mogelijk maakt om exact het 'nut' van verschillende mogelijke beleggingsportefeuilles tegen elkaar af te wegen. De laatste jaren wordt echter hoe langer hoe meer duidelijk dat de mens in werkelijkheid geen rationeel individu is.
Onderzoek van Kahneman en Tversky toont aan dat voor hetzelfde keuzeprobleem mensen tegengestelde beslissingen nemen indien de keuze gesteld is in termen van verlies of in termen van behoud. Ten koste van alles lijkt de belegger verlies te willen vermijden en trots te zoeken. Deze afwijkingen van het gedrag van de rationele mens heeft natuurlijk invloed op het gedrag van de prijzen waarover deze beslist. Het irrationele gedrag van de beleggers maakt de onzekerheid omtrent het toekomstig gedrag van financiële activa weer groter. Recent onderzoek wijst er op dat rationeel (sic) inspelen op het irrationele gedrag van beleggers tot winstgevende strategieën kan leiden.
Bernstein concludeert uiteindelijk dat de mensen beslissen over toekomstige risico's op basis van zowel rationele als irrationele overwegingen. Hoewel deze conclusie een open deur is, is de reis, met als gids Bernstein, door de geschiedenis van het denken over risico's met al zijn interessante wetenswaardigheden, het aanraden waard. Bernsteins vlotte manier van schrijven met vele verassende details maken 'De goden verzoeken' een must voor zowel de financiële expert als de geïnteresseerde leek.
